استان سیستان و بلوچستان با وسعتی حدود
187502 کیلومتر مربع، در جنوب شرقی ایران و در مختصات جغرافیایی بیست و پنج
درجه و سه دقیقه تا سی و یک درجه و بیست و هشت دقیقه عرض شمالی و پنجاه و
هشت درجه و چهل و هفت دقیقه تا شصت و سه درجه و نوزده دقیقه طول شرقی واقع
شده است. این استان پهناور در سمت شرق با کشور پاکستان 900 کیلومتر و با
کشور افغانستان 300 کیلومتر مرز مشترک دارد؛ در قسمت جنوب با دریای عمان به
طول تقریبی 270 کیلومتر مرز آبی دارد و از قسمت شمال و شمال غرب با استان
خراسان به طول 190 کیلومتر و در قسمت غرب با استان کرمان به طول 580
کیلومتر و با استان هرمزگان به طول 165 کیلومتر همجوار است.
این استان از دو ناحیه سیستان و
بلوچستان تشکیل یافته است که از لحاظ طبیعی با یکدیگر کاملاً متفاوتند.
ناحیه سیستان هشت هزار و صد و هفده کیلومتر مربع، در قسمت شمالی این استان
قرار دارد و حوزه مسطح و مسدودی است که از آبرفت‌های دلتای قدیمی و فعلی
رود هیرمند تشکیل شده است. ناحیه بلوچستان به مساحت صدو هفتاد و نه هزار و
سی‌صد و هشتاد و پنج کیلومتر مربع منطقه وسیع کوهستانی است که حد شمالی آن
کویر لوت و حد جنوبی آن دریای عمان است.مرزهای طولانی آبی و خشکی استان با
کشورهای افغانستان، پاکستان و کشورهای حوزه خلیج فارس، موقعیت ویژه‌ای را
به آن بخشیده و سبب ایجاد شرایطی خاص شده است.
چندگانگی و تنوع مذهبی، گویش‌های
مختلف و نمود تعلقات قومی و قبیله‌ای از دیگر ویژگی‌های اجتماعی این استان
است. بر اساس آخرین تقسیمات کشوری استان سیستان و بلوچستان دارای هشت
شهرستان: ایرانشهر، چابهار، خاش، زابل، زاهدان، سراوان،سرباز و نیک شهرمی
باشد.
جغرافیای طبیعی و اقلیمی
در مطالعات زمین‌شناسی، منطقه شرق
ایران را معمولاً به عنوان یک واحد مستقل بررسی می‌کنند. این منطقه در
اواخر دوران سوم زمین‌شناسی در اثر جنبش‌های کوه‌زایی از دریا جدا شده و در
آن ابتدا رسوبات آهکی از نوع دریایی و سپس رسوباتی با مواد نسبتاً درشت و
نرم‌روی هم انباشته شده است. قسمت جنوبی استان (مکران) یکی از مناطق در حال
فرونشستن تدریجی است و دلیل آن نیز ضخامت زیاد رسوبات ماسه‌ای دوران سوم
است که عمق آن به بیش از یک کیلومتر می‌رسد. بر همین اساس پوسته اقیانوس
هند با شیب بسیار تندی در زیر این منطقه به داخل زمین فرو می‌رود که یکی از
علت‌های بوجود آمدن گل فشان‌ها و چشمه‌های آب معدنی فراوان در این منطقه
است. ارتفاعات استان سیستان و بلوچستان به دوران سوم و دوم زمین‌شناسی تعلق
دارد و سنگ‌های آن اغلب آهکی و گچی است.
به عقیده زمین‌شناسان، بعضی کوه‌های این
استان (مانند آتشفشان تفتان) به اواخر دوران سوم و اوایل دوران چهارم تعلق
دارند. ارتفاعات سیستان و بلوچستان، جزو رشته کوه‌های مرکزی ایران و
شامل ناهمواری‌های شرق چاله لوت و ارتفاعات دیواره شرقی و جنوبی چاله
جازموریان است. این ارتفاعات در همه جا پیوسته نیستند، به طوری که
حوضه‌های پستی در فواصل این ارتفاعات پدید آمده‌اند. پهنای کوهستان‌ها از
شمال به جنوب افزایش می‌یابد و در فاصله ایرانشهر- کوهک به بیشترین حد خود
می‌رسد. این ناهمواری‌ها مشتمل بر کوه‌های سیستان و کوه‌های بلوچستان است.
منطقه سیستان و بلوچستان با توجه به موقعیت جغرافیایی، از یک طرف تحت تأثیر
جریان‌های جوی متعدد مانند: جریان بادی شبه قاره هند و به تبع آن
باران‌های موسمی اقیانوس هند است و از طرف دیگر تحت تأثیر فشار زیاد
عرض‌های متوسط قرار دارد که گرمای شدید مهم‌ترین پدیده مشهود اقلیمی آن
است.
در وضعیت هواشناسی این منطقه بادهای
شدید موسمی، طوفان شن، رگبارهای سیل‌آسا، رطوبت زیاد و مه صبحگاهی
پدیده‌ای قابل توجه است. این استان تابستان‌های گرم و طولانی و زمستان‌های
کوتاه دارد. از آنجا که حداقل دما ندرتاً به صفر درجه سانتی‌گراد می‌رسد،
رویش گیاه در اراضی آبی تقریباً در تمام طول سال ادامه دارد. عمده بارندگی
در زمستان صورت می‌گیرد. این ناحیه دو فصل متمایز زمستان با درجه حرارت
معتدل و خنک در ماه‌های آذر، دی و بهمن و تابستان گرم در بقیه فصل‌های سال
دارد. در تمام شهرهای استان حداکثر دمای سالانه، بالای چهل درجه سانتی‌گراد
گزارش شده است. این مقدار در ماه تیر، در ایرانشهر به پنجاه و یک درجه
بالای صفر می‌رسد. کم‌ترین حد دمای استان در ماه‌های آذر و دی ثبت شده است.
میانگین حداقل دمای سردترین ماه سال
بین حدود دوازده تا سیزده درجه سانتی‌گراد متغیر است. سردترین شهر استان،
زاهدان و گرم‌ترین شهر آن ایرانشهر است. اختلاف و نوسان دمای بین زمستان و
تابستان و حتی در یک شبانه‌روز بسیار بالا است، ولی حداقل مطلق دما به ندرت
به صفر درجه می‌رسد نواحی ساحلی دریای عمان به علت رطوبت ناشی از مجاورت
با دریا، تا حدودی از این امر مستثنی است و آب و هوای گرم آن با رطوبت
بیشتری همراه است.
به علت بالا بودن متوسط دما و وزش
بادهای موسمی، میزان تبخیر در این استان زیاد است و به طور متوسط چهار
میلی‌متر در روز گزارش شده است بارندگی عمدتاً در ماه‌های زمستان صورت
می‌گیرد. به طور متوسط در هفت ماه از سال در این ناحیه اثری از باران
مشاهده نمی‌شود. میزان بارندگی از طرف شرق به غرب استان افزایش می‌یابد.
متوسط سالیانه بارندگی آن حدود هفتاد میلی‌متر و بسیار نامنظم است.
بیشترین نزولات جوی، در شهرستان‌های
خاش و زاهدان و متوسط سالانه آن صدو بیست میلی‌متر است. کم‌ترین مقدار
بارندگی در شهرستان زابل روی می‌دهد و متوسط سالانه آن پنجاه و یک میلی‌متر
است میزان متوسط رطوبت نسبی در سواحل دریای عمان، حدود هفتاد تا هشتاد
درصد در دی ماه است. در تابستان مقدار رطوبت نسبی کاهش می‌یابد، ولی
کرانه‌های غربی بلوچستان به علت نزدیکی به اقیانوس هند در تابستان نیز
رطوبت نسبتاً بالایی دارد.