جلوه های رمضان در دیار نخل و آفتاب

ماه مبارک رمضان در سیستان و بلوچستان با توجه به آداب و رسوم خاص مردم این استان از شور و حال ویژه ای برخوردار است و حتی گرمای هوای بیش از 40 درجه هم نتوانسته است ذره ای از شوق عبادت مردم این خطه در این ماه پر برکت بکاهد و مردم سیستان و بلوچستان نیز هر سال با آداب و رسوم خاص خود وارد این مهمانی بی مانند می شوند. با توجه به این که در ماه میهمانی حضرت حق قرار داریم در شماره قبل قسمت هایی از فرهنگ و میراث معنوی سیستان و بلوچستان را در این ماه مبارک مرور کردیم و در این شماره نیز به ادامه آن می پردازیم.
یکی از کارشناسان میراث فرهنگی می گوید: علاوه بر سحر خوانی در رمضان و آیین رمضونیکه، برپایی نشست های مذهبی، دعا و مراسم ذکر مصیبت اهل بیت (ع) و دوره های قرآن از دیگر مراسم مرسوم در میان مردم منطقه سیستان به ویژه بانوان است.
«ابراهیمی» می افزاید: در این ایام روزه داران برای تامین آب بدن و کاهش تشنگی بیش از حد، برای وعده افطار غذاهای سرد آب دار منطقه مانند آب دوغ خیار و کشک استفاده می‌کنند تا در طول روز دچار گرمازدگی نشوند. هر چند حلیم محلی (غلور) نیز در وعده افطار بسیار رایج است، مردم سیستان در گذشته برای این که در طول روز دچار افت قند نشوند از آلوی خشک، برگ زرد‌آلو و دواهای محلی، مربایی درست می کردند که با خوردن آن در طول روز احساس ضعف نمی‌کردند.
وی ادامه می دهد: حضور دسته جمعی نمازگزاران در ماه مبارک رمضان در مساجد و برگزاری نماز به صورت جماعت جلوه دیگری به این مکان ها در مناطق شهری و روستایی سیستان و بلوچستان می بخشد، در این استان نمازگزاران پس از اقامه نماز به تشریح احکام و معارف اسلامی که توسط روحانی بومی یا اعزامی ارائه می‌شود، گوش فرا می دهند.
سنت «آرَک و بَرَک»
این کارشناس میراث فرهنگی اظهار می کند: یکی از سنت های قدیمی و پسندیده مردم سیستان در گذشته این بود که از هر اجاقی که دود بلند می شد و تا هر شعاعی که دود می رفت، خانواده ها مقید بودند هر کس یک کاسه ای از غذا را برای دیگران ببرد بنابراین سنتی به نام «آرَک و بَرَک» یعنی آوردن و بردن رواج داشت.
بسیاری از خانواده ها به خویشاوندان خود، پدر و مادر، همسایه ها و افراد فقیر و مسکین غذا می رساندند و هنوز هم این سنت با پخش نذری ها و توزیع غذاهایی مانند شله زرد، نان برک یا شیربرنج ادامه دارد.
وی تصریح می کند: در این منطقه رسم است ماه رمضان، هر خانه ای که برای افطار خانواده خود غذای گرم مانند گوشت و امثال آن تهیه می کند که به اصطلاح محلی به آن دیگ بار می گویند هنگام افطار مقداری از آن را در کاسه یا بشقابی می گذارد و به در خانه همسایگانی که دیگ بار نگذاشته اند می فرستد و هدیه می دهد. اهالی هر محله پیش از اذان مغرب در حد توان خود مواد غذایی مانند خرما، چای، آش، شله زرد و ... به مسجد می برند و پس از اقامه نماز مغرب به پذیرایی از روزه داران می پردازند.
به گفته وی اهالی سیستان و بلوچستان شرکت در مراسم ختم قرآن، افطاری دادن، دید و بازدید از بزرگ ترها و همچنین عیادت از افراد مسن و بیمار را در این ماه مبارک وظیفه هر مسلمان و انسان آزاده می دانند و خود را به انجام چنین اعمالی مقید می دانند، در روزهای پایانی این ماه هم مردم سیستان مراسم ویژه ای را برای استقبال از عید فطر، عید بزرگ مسلمانان دارند و در نقاط مختلف سیستان گاهی دیده می شود که مردم سه روز به جشن و شادمانی این روز بزرگ دینی مشغول می شوند.
سوچکی و نماز تراویح
ابراهیمی درباره آداب و رسوم مردم بلوچستان هم می گوید: در بلوچستان نیز همانند منطقه سیستان و دیگر نقاط کشور آداب بسیار اصیلی در ماه ضیافت الهی مرسوم است، زنان و مردان بلوچ از نیمه دوم ماه شعبان خانه را غبارروبی و زمینه برگزاری آداب و رسوم رایج این قوم در ماه رمضان را فراهم می کنند. بعد از نظافت مساجد توسط مردان بلوچ، زنان به روشن کردن مشک و دود دادن مواد خوشبویی به نام «سوچکی و اوددار» که بیشتر از کشورهای حاشیه خلیج فارس یا پاکستان تهیه می شود، اقدام می کنند؛ سوچکی تکه های نازکی از یک درخت بسیار خوشبو است که معمولاً با مواد معطر دیگر آغشته و در ظروفی با طرح های محلی شیک در فروشگاه ها عرضه می شود.
به گفته وی، از ابتدای ماه رمضان پس از نماز عشاء مردم بلوچ و اهل سنت نماز تراویح را که بیست رکعت است به صورت نماز جماعت پشت سر یکی از حافظان قرآن کریم می خوانند، هر شب در نماز تراویح یک جزء قرآن یا حتی بیشتر با صدای خوش حافظ خوانده می شود و طوری تنظیم می شود که تا شب های پایانی ماه مبارک رمضان ختم قرآن و مراسم آن انجام شود، در این مراسم پس از پایان نماز تراویح امام جماعت به سخنرانی می پردازد و سپس دعای ختم قرآن و دعا برای اسلام و مسلمانان و شفای مریض ها خوانده می شود.
خوراکی های خاص ماه رمضان
وی با اشاره به غذاهایی که بلوچ ها در ماه رمضان مصرف می کنند می افزاید: تباهگ یکی از اصلی ترین غذاهای ماه مبارک رمضان است که در وقت سحر صرف می شود، این غذا مخلوطی از برنج و گوشت خشک شده است که بسیار خوشمزه و لذیذ بوده و طرفداران زیادی در میان قوم بلوچ و حتی غیر بلوچ های منطقه دارد، آماده‌ سازی تباهگ یک هفته تا 10 روز طول می‌کشد، به همین دلیل کار تهیه این خوراک مخصوص ماه مبارک رمضان از نیمه دوم شعبان آغاز می شود.
نحوه تهیه تباهگ به این ترتیب است که ابتدا قصابان ماهر گوشت را به صورت لایه ‌های نازک و ورقه های ظریف پهن می برند و سپس پودر انار ترش، آب لیمو و نمک را به صورت خمیر در آورده و روی لایه‌های گوشت می مالند و بعد از آن ورقه های گوشت را در فضایی باز بر روی بند یا طنابی در مجاورت تابش آفتاب آویزان می کنند.
برای جلوگیری از نفوذ گرد و غبار گوشت های آویز شده را با تور یا پارچه های مخصوص می پوشانند به شکلی که هوا و نور کافی به گوشت برسد و بعد از خشک شدن گوشت، آن را جمع آوری می کنند و در کیسه های پارچه‌ای قرار می دهند تا در طول ماه مبارک رمضان آن را با برنج طبخ و مصرف کنند. این خوراک خوشمزه از قرن ها پیش میان مردم بلوچستان رواج داشته و با توجه به نبود برق در آن زمان تباهگ بهترین و آسان ترین روش برای مصرف طولانی مدت گوشت به شمار می رفته است.
وی اضافه می کند: بت ماش نیز نوعی غذاست که بیشتر در میان افراد مسن یا خاص طرفدار دارد و در ماه مبارک رمضان و هم در فصل زمستان به ویژه هنگام بارش باران بر سفره مردمان بلوچ قرار می‌گیرد. بت ماش در مناطق جنوبی بلوچستان همراه با ترشی انبه یا لیمو صرف می شود، این غذا کاملاً نرم است و از موادی مانند برنج، روغن، ماش و افزودنی های معطر تهیه می شود. معمولاً کسانی که قادر به تهیه تباهگ نیستند در ماه رمضان بیشتر از غذای پرچرب مانند بت ماش استفاده می کنند که به خاطر نرمی بیش از حد معمول آن، هنگام سحری میل می شود، به عقیده مردم این منطقه هر کس هنگام سحری بت ماش بخورد در طول روز کمتر گرسنه می شود.
این کارشناس می گوید: در دهه سوم ماه مبارک رمضان یعنی از نوزدهم تا بیست و نهم مراسم شب های قدر برگزار می شود یعنی مهم ترین مراسم در این شب ها ختم قرآن است که با شکوه خاصی در یکی از مساجد محل های مختلف برگزار می شود و هرکدام از مساجد که حافظ قرآن توانسته با قرائت قرآن در بیست رکعت نماز های تراویح هر شب یک تا دو جزء از قرآن کریم را قرائت کند و چنانچه شب نوزدهم سی جزء قرآن را بخواند در آن مسجد آن شب مراسم ختم قرآن برگزار می شود و مردم آن منطقه و حتی از مناطق دور دست در این مراسم معنوی شرکت می کنند و این مراسم تا پایان ماه مبارک همراه با دعا و نیایش در مساجد مختلف برگزار می شود.
وی خاطرنشان می کند: در روزهای پایانی ماه رمضان فردی که هر شب با صلوات و غزل و شعر خوانی بر بالای مناره مسجد مردم را هر سحر بیدار می کرد این شب ها شروع به خواندن اشعاری در وداع ماه مبارک رمضان و بیان جملات «الوداع الوداع ای ماه رحمت الوداع الوداع ای ماه برکت الوداع» می کند و با گریه افسوس می خورد که این ماه رحمت و ماه مهمانی خداوند به پایان رسیده است.

منبع: روزنامه محلی سیستان  وبلوچستان