تابناک گیلان / روزنامه اطلاعات درباره آشنایی کودکان با میراث فرهنگی و طبیعی کشور به ارایه گزارشی پرداخت و نوشت: اگر می‌خواهیم نسل های آینده با طبیعت و تاریخ شان مهربان باشند، باید لذت داشتن این نعمت‌ها را به آنها نیز بچشانیم، زیرا طعم خوش لذت های تجربه شده در کودکی، تا واپسین دقایق عمر با انسان همراه است و او به هر تلاشی دست می‌زند تا آن را حفظ کند!
در گزیده ای از این مطلب می خوانیم: چند سال پیش یکی از دوستانم با من تماس گرفت و اطلاع داد که قصد دارد آخر هفته به همراه همسر و پسرش که آن روزها ده ساله بود، به فشم بیاید. دلیلی که برای این کار عنوان کرد جالب بود، او می‌خواست پسرش برای اولین بار فضاهای غیرشهری را ببیند، طبیعت و کوه و رودخانه را، درخت میوه و گاو و گوسفند و مرغ و خروس را. می‌خواست به او یاد بدهد که شیر و تخم مرغ چگونه به دست ما می‌رسد و با حیوانات چطور باید رفتار کرد. می‌خواست پسرش لذت پابرهنه راه رفتن در آب سرد رودخانه را بچشد و از درخت آلبالو و گیلاس بچیند.
** راهنمایان گردشگری کودک
ریحانه جمالی هنجنی ـ کارشناس جغرافیای طبیعی و کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی توریسم، در کارنامه کاری خود فهرست بلندبالایی از تجربه‌ها را دارد؛ مدرس دانشگاه، مدرس گردشگری و هتلداری در سازمان فنی و حرفه‌ای و موسسه های زیر نظر سازمان میراث فرهنگی، راهنمای تورهای طبیعت‌گردی و فرهنگی و طراح دوره راهنمای تخصصی گردشگری کودکان در کشور.
** این عنوان آخر مرا کنجکاو می‌کند که به سراغش بروم تا بدانم گردشگری کودکان چیست و چه تفاوت‌هایی با گردشگری بزرگسالان دارد؟
جمالی در پاسخ به این پرسش که چگونه به فکر طراحی برنامه گردشگری کودکان افتاده‌است، می‌گوید: سه چهار سال پیش دوره مربیگری میراث فرهنگی کودکان را گذرانده بودم و تجربه‌هایی در این زمینه داشتم و سپس در سازمان فنی و حرفه‌ای، دوره مربی گردشگری کودکان را تدریس کردم.
پس از آن یک سال با یک شرکت در زمینه گردشگری کودکان کار کردم و طراح تورهای طبیعت‌گردی آنها بودم. البته موسساتی هستند که در این زمینه کار می‌کنند، اما تا یک سال پیش فرد آموزش‌دیده‌ای در این حوزه فعالیت نداشت. برای راه‌اندازی و تقویت حوزه گردشگری کودکان، ابتدا باید مربیان خلاق و متخصص گردشگری کودک تربیت می‌شدند، بنابراین به فکر افتادم تا این خلاء را پر کنم.
او می‌افزاید: راهنمایان گردشگری کودک باید در سازمان میراث فرهنگی آموزش دیده باشند. دوره راهنمای گردشگری کودک، 38 سرفصل کارگاهی دارد و در یکی از مؤسسات زیر نظر سازمان میراث فرهنگی اجرا شده است. در دوره اول، 22 استاد متخصص در حوزه‌های گردشگری و کودکان تدریس کردند و من مجری‌طرح و ناظر‌کیفی آن بودم و در حال حاضر دور دوم ثبت‌نام انجام می‌شود تا طی آن، راهنمایان تخصصی گردشگری کودکان برای برپایی تورهای ویژه آنان تربیت شوند.
**شرایط ثبت نام در دوره راهنمای گردشگری کودکان چیست؟ ریحانه جمالی در پاسخ به این پرسش می‌گوید: داشتن مدرک کارشناسی و شرط سنی بالای 25 سال و زیر 55 سال. پس از آن گزینش انجام می‌شود. طی این دوره برای افراد علاقه‌مند به حوزه کودکان، بسیار مفید است.
** از آموزش تا تغییر رفتارها
«حاج سیاح، وقتی به اروپا رفت و برگشت، گفت تفاوت ما با آنها در این است که آنها آموزش دارند و ما نداریم. بسیاری از مشکلات کشور ما ناشی از نبود یا نامناسب بودن آموزش است». ریحانه جمالی با بیان این موضوع می‌گوید: من به افرادی با سنین مختلف درس می‌دهم، اما طبیعی است که چارچوب‌های ذهنی بزرگسالان شکل گرفته‌است و کودکان راحت‌تر از آنها آموزش می‌پذیرند. به کودکان بهتر می‌توان دلایل ضرورت حفاظت از میراث طبیعی و تاریخی کشور را یاد داد. ایجاد هر تغییری در نسل‌های آینده را باید در دوران کودکی برنامه‌ریزی کرد و تأکید همه جوامع پیشرفته هم بر آموزش کودکان است.
** اشتباهات برنامه‌های تلویزیونی
ریحانه جمالی می‌گوید: به جز اشتباهات در حوزه آموزش و پرورش، از طریق تلویزیون نیز آموزش‌های غلط به بچه ها منتقل می‌شود. بسیاری از مستندهای پخش‌شده از صدا و سیما، اشتباه یا دارای اطلاعات ناقص است، به طوری که شما برنامه‌ای با تصاویر ببرها می‌بینید که در آن درباره پلنگ‌ها صحبت می‌شود! در اغلب برنامه های تلویزیونی بحث‌های کارشناسی انجام نمی‌شود و نگاه درستی نسبت به مسایل وجود ندارد، مثلا به صورت کاملا مستقیم می‌گویند در طبیعت، زباله نریزید، حال‌آن‌که آموزش‌های مستقیم کارساز نیست.
** همراه با کودک درون
ریحانه جمالی درباره دوره راهنمای تخصصی گردشگری کودکان می‌گوید: من این دوره را بر اساس مطالعات و تجربه‌های شخصی ام طراحی و آن را به تک‌تک استادان معرفی کرده‌ام. همه تجربیات و مطالعات داخلی و خارجی آن استادان نیز موثر واقع شده و در نهایت سرفصل‌ها از به‌روزترین مطالبی که باید به کودکان آموزش داده‌شود، به دست‌آمده است، از جمله آموزش متوازن مالی(آمال). ویژگی این دوره این است که در ایران طراحی و تولید شده و کاملا بومی است.
این کارشناس حوزه گردشگری کودکان می‌افزاید: اولین کارگاه، کارگاه فعال کردن «کودک درون» راهنمایان است. خیلی جالب بود دوستان راهنما که خیلی از آنها خودشان کودکی نکرده بودند، طی این دوره آموزشی کودکی کردند، آنها حتی گاهی بغض می‌کردند، چون خودشان متوجه می‌شدند چقدر کم کودکی کرده‌اند و چقدر خودسانسوری دارند! در واقع این دوره، بستری بود تا آنها با خودشان روبه‌رو شوند. شعار من این بود که «ماسک‌هایمان را برداریم و آزادی را تجربه و بازی کنیم.» ما در دوران کودکی رهایی را تجربه نکرده‌ایم و همیشه ماسک داشته‌ایم، چون می‌ترسیدیم.
او خاطرنشان می‌کند: در بسیاری از خانواده‌های ایرانی، کودکان به حساب آورده نمی‌شوند و حق اظهار نظر و شادی و گرفتن حق خود را ندارند. در این شرایط، کودک، موجودی انگلی است که به پدر و مادرش چسبیده است و بدون آنها هویتی ندارد. او با توصیه‌های نادرستی مانند این که «مرد گریه نمی‌کند»، «ساکت‌باش»، «ندو» و «آرام بنشین» بزرگ می‌شود و آن‌قدر باید و نباید برایش تعریف می‌کنند که نمی‌فهمد دوران کودکی‌اش چطور گذشت.
ما در ایام کودکی دست کم حیاط و باغچه و حوضی داشتیم که دور آن بدویم، اما حالا بچه‌ها این را هم ندارند و نهایت تفریح‌شان بازی با تبلت و رفتن به رستوران و خوردن پیتزاست که به چاقی و بیماری نسل آینده می‌انجامد. اگر کودکی غیر از این رفتارکند، فوراً به او انگ بیش‌فعال بودن می‌زنند، در حالی که آن کودک طبیعی است و در فضای بسته آپارتمان چطور می‌تواند کودکی کند؟!
** آداب موزه‌گردی و راهنمایی در موزه
طراح دوره راهنمای تخصصی گردشگری کودکان می‌گوید: در حال حاضر آژانس مسافرتی که تورهای تخصصی کودکان داشته‌باشد و اصولی کار کند، وجود ندارد.
ریحانه جمالی می‌افزاید: من کتابی به نام «فنون کاربردی راهنمایی در موزه» تألیف کرده‌ام که سال گذشته طی مراسمی در مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران رونمایی شد. برخی از کارشناسان و بزرگان حوزه موزه آمدند و صحبت کردند و نگرانی‌شان این بود که ما در ایران تولید محتوا نداریم و دانسته‌هایمان وابسته به منابع خارجی است.
من هم می‌توانستم یک دوره راهنمای گردشگری کودکان خارجی را خیلی راحت ترجمه کنم، اما ترجیح دادم این کار را با توجه به شرایط و فرهنگ و سیستم آموزش و پرورش خودمان انجام بدهم، زیرا ممکن است میان سیستم‌های آموزشی کشورها تفاوت‌هایی بر مبنای فرهنگ‌شان وجود داشته باشد، مثلا هنگام بازدید از موزه، ایرانیان دوست دارند یک راهنما درباره موزه و آثار موجود در آن برایشان توضیح بدهد، ولی مردم در کشورهای پیشرفته عموما با مطالعات قبلی به موزه‌ها می‌روند و شاید دوست نداشته باشند یا لازم ندانند که کسی برایشان حرف بزند.
این راهنمای تور می‌افزاید: طرح دیگری که من به درخواست دکتر محسن رنجبر، مدیر دفتر مطالعات و آموزش گردشگری سازمان میراث فرهنگی با آن همکاری کردم، «همیار گردشگر» است. در این طرح، طی تفاهم‌نامه‌ای میان این دفتر و وزارت آموزش و پرورش، مربیانی آموزش داده شده‌اند تا بتوانند طرح را با بچه‌ها در مدارس و پایگاه‌های آموزش و پرورش اجرا کنند؛ شاید خلاء نظام آموزشی کشور در این مورد تا حدی برطرف شود.
** بازی آزادی و رهایی
فضای تورهای گردشگری کودکان چگونه است؟ ریحانه جمالی در پاسخ به این پرسش می‌گوید: به تازگی دانش‌آموزان 2 مدرسه را به موزه‌گردی و کارگاه‌های سفال و آبگینه بردیم. آن‌قدر برای بچه‌ها جالب بود که همه می‌گفتند نمی‌شود اردو ادامه پیدا کند و به مدرسه برنگردیم؟ وقتی موزه آبگینه را می‌دیدند، مطلبی به آنها آموزش ندادیم، فقط می‌خواستیم خوش بگذرانند و خاطره خوشی از موزه در ذهن‌شان بماند تا وقتی بزرگ شدند، موزه‌گرد شوند.
در کارگاه سفال آنها کاملا آزاد بودند و هر5 نفر زیر نظر یک «تسهیل‌گر» با گِل بازی کردند. کارشناس سفال پشت چرخ نشست و بچه‌ها با تعجب به این فرآیند نگاه می‌کردند. اسم هر کدام را روی یک ظرف سفالی نوشتیم تا یادگاری با خودشان ببرند. در این میان اولین جمله‌ای که روان شناس گروه گفت، باعث شد او را سرزنش کنم! او به بچه‌ها گفت هرکس کارش را بهتر انجام بدهد، جایزه دارد! در حالی که هدف ما ایجاد احساس رقابت بین بچه‌ها نبود. جلسه دوم، آن روان‌شناس آمد و از من تشکر کرد که نکته مهمی را به او یادآوری کرده‌ام. با ایجاد لذت و انجام بازی آزادی و رهایی، به شکل غیرمستقیم، بستر آموزش و یادگیری برای حفظ میراث فرهنگی و طبیعی نیز فراهم می‌شود.
تورهای گردشگری برای کودکان از تورهای نیمروزه و یک‌روزه تا چند روزه را شامل می‌شود. دورترین جایی که بچه‌ها تا به حال رفته‌اند، جزیره هرمز است. این تورها در دو حوزه میراث فرهنگی (شامل سایت‌های تاریخی و موزه‌ها) و میراث طبیعی (شامل جنگل، غار و دریاچه) برگزار می‌شود. تورهای گردشگری طبیعت، از ساده تا ماجراجویانه، برای دوگروه سنی کودکان 4 تا 12 و نوجوانان 12 تا 17 سال اجرا می‌شود. تورهای نیمروزه بدون حضور والدین است، اما تورهای یک روزه طبیعت‌گردی باید با حضور یکی از والدین باشد. خانواده‌ها از تورهای طبیعت‌گردی با حضور پدران و مادران بیشترین استقبال را می‌کنند.
** خاله خوب و مهربان برای بچه‌ها!
ریحانه جمالی با اشاره به خاطرات‌اش از تورهای گردشگری کودکان می‌گوید: طی این تورها، بچه‌ها را به کویر متین‌آباد بردم، آنها دمای منفی 13 درجه را تجربه کردند و شب در کویر خوابیدند. در سفر دیگری کنار دریاچه «بره سر» رفتیم و کمپ زدیم.
او می‌افزاید: من سال‌ها راهنمای تور بزرگسالان بوده‌ام و خیلی اذیت شده‌ام، زیرا متأسفانه ما مسافران حرفه‌ای زیاد نداریم و گردشگران بزرگسال‌مان بیشتر، دنبال چیزهای دیگر هستند، اما با بچه‌ها که کار می‌کنم، حال خودم خیلی خوب است، پابه‌پای آنها کودکی می‌کنم و هیجان دارم. آنها غرض و مرض ندارند و احساسات‌شان را خالصانه بیان می‌کنند. هرکسی در کنارشان شفا پیدا می‌کند و دلش خوش می‌شود و آلامش التیام می‌یابد. کودکان موجودات قابل‌اعتمادی هستند و من برای آنها نه یک مربی و راهنما، بلکه یک خاله خوب و مهربان هستم!
او تأکید می‌کند: استقبال از تورهای گردشگری کودکان خوب است، حتی از شهرستان‌ها تماس‌هایی داشتیم و تا وقتی نتوان کل خدمات را در آنجا ارائه داد، من حاضرم دست‌کم برای برگزاری کارگاه به دیگر شهرها سفر کنم. با برپایی کارگاه‌های آموزشی، کم‌کم این حرکت در همه شهرها شکل می‌گیرد و مردم متوجه می‌شوند که چرا باید چنین نگاهی به گردشگری کودکان داشته باشند.