هنر به ویژه موسیقی با سابقه کهن در دیار سیستان و بلوچستان علاقه مندان زیادی دارد و امروزه شاهد اجرای ساز دونلی عجین شده با فرهنگ بلوچ توسط استادان بنامی چون استاد اسپندار در برنامه های ملی و بین المللی به اجرا در آمده و آن را جهانی کرده است.
به گزارش ایرنا هنر موسیقی از گذشته های دور تا به امروز پیوند دهنده قلب های مردم از هر رنگ، نژاد و مذهبی بوده و امروز یکی از انواع موسیقی سنتی که به دلیل نوع نوازندگی در این عرصه گوی سبقت را از دیگر سبک ها ربوده دونلی بلوچی است.
موسیقی یا موزیک که در فارسی به آن خُنیا هم گفته می شود هنر بیان احساسات به وسیله آواهاست که مهمترین عوامل آن صدا و ریتم هستند و همچنین دانش ترکیب صداها به گونه ای که خوش آیند باشد و سبب انبساط و انقلاب روان شود.
به گفته کارشناسان قدیمی ترین وسیله تولید موسیقی صدای انسانی است و بعد از آن شاید انواع سازهای کوبه ای و پس از آن سازهای بادی قدمت بیشتری دارند به طوری که یک قطعه استخوان سوراخ شده مربوط به دوره انسان نئاندرتال را قدیمی ترین ساز بادی کشف شده می دانند.
نی به عنوان قدیمی ترین ساز بادی و از دسته سازهای محلی شامل یک لوله استوانه ای از جنس نی با هفت بند و 6 گره است که استفاده از آن تقریبا در تمام نقاط ایران رواج دارد.
**دونلی منحصر به شرق آسیا
به گفته کارشناسان ردپای دونلی از خانواده نی بیشتر در شرق آسیا از جمله غرب پاکستان، جنوب افغانستان و جنوب سیستان و بلوچستان دیده می شود و از قدیم در منطقه بلوچستان در جنوب این استان ساز دونلی رواج داشته و حتی در تصاویر و نقاشی های کشف شده مربوط به تاریخ ایران باستان نیز می توان ابزار موسیقی شبیه به دونلی را مشاهده کرد.
دونل در حقیقت استفاده همزمان از 2 عدد ساز 'نل' است که یکی از آنها صدای ثابت و دیگری ملودی ها را جاری می سازد، نوازندگی با این ساز تبحر ویژه ای را می طلبد و نوازندگان ماهر آن بسیار کمیاب اند.
نل و دونل علاوه بر تک نوازی، با دهلک (ساز کوبه ای بلوچستان) همراهی می شود و به دلیل سختی کار و مشکل بودن یادگیری این ساز، پذیرش شاگرد را تا حدود زیادی ناممکن کرده است.
بر اساس اعلام معاون هنری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی سیستان و بلوچستان حدود 80 دونلی زن در نقاط مختلف این استان وجود دارند.
دونلی یا دونی یکی از سازهای محلی بلوچستان شامل 2 نی است که نوازنده هنگام نواختن هر 2 نی با عنوان های نر و ماده را در دهان خود قرار داده و نی ماده را اندکی پایینتر از نی نر قرار می دهد.
تنها 6 سوراخ نی ماده از محل دمیدن مورد استفاده قرار می گیرد و ملودی توسط آن قابل اجراست و نی ماده وظیفه واخوان (اجرای تک یا شاه نت) را به عهده دارد و سه سوراخ صوتی آن از محل دمیدن ساز گاهی نواخته می شود.
هنر دونلی فاقد نت موسیقی مکتوب است و استاد اسپندار به عنوان پیشکسوت و یکی از بهترین ها در این هنر نیز آموزش کلاسیک ندیده و در منطقه بلوچستان سندی مبنی بر مکتوب بودن نت های این ساز وجود نداد.
نبود نت موسیقی مکتوب آموزش این ساز را مشکل کرده و استادان فعال در این رشته از جمله شیرمحمد اسپندار به صورت چهره به چهره این هنر را فرا گرفتند و به دیگران آموزش می دهند.
معاون هنری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی سیستان و بلوچستان گفت: در گذشته نوازندگان دونلی با تک نی می نواختند و بعدها با دونی، با یک نی در زبان محلی به عنوان ماده واخوان (شاه نت) و نی دیگر نر (آهنگ) را اجرا می کردند.
به گفته نصیراحمد ملازهی در تاریخ ایران باستان ابزاری شبیه به دونلی در تصاویر و نقاشی های به جامانده از آن دوران قابل مشاهده است به تعبیری ردپای این ساز را در تاریخ باستان می توان پیدا کرد و گذشته از آن در خود بلوچستان تاریخ دیرینه دارد و ساز نوظهوری نیست.
**دونلی جزو نخستین سازهای موسیقی درمانی
معاون هنری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی سیستان و بلوچستان افزود: دونلی جزو نخستین سازها در بخش موسیقی درمانی است و نواختن آن در بلوچستان قدمت دیرینه ای دارد و به طور پراکنده هنرمندان در شهرهای مختلف استان از جمله سراوان، بمپور، اسپکه، آشار، بنت، قصرقند چابهار و کنارک و استان های هرمزگان و کرمان و کشور پاکستان این ساز را اجرا می کنند.
این کارشناس هنری خاطرنشان کرد: در برخی نقاط سیستان و بلوچستان مانند سراوان هنرمندان عرصه موسیقی با سه نی می نوازند و فیلمی از نواختن با چهار نی در کشور پاکستان نیز پخش شده است.
ملازهی ادامه داد: تکنیک اجرای ساز دونلی بر خلاف تک نی معمول در موسیقی ایرانی که با نفس گیری مرتب نواخته می شود، 'نفس برگردانی' است به این معنی که هنرمند در یک نی دم و در نی دیگر بازدم را انجام می دهد و تا 2 ساعت می تواند بی وقفه بنوازد.
وی تصریح کرد: نفس برگردانی تکنیک سخت و پیچیده ای است که در ساز سرنا نیز اجرای این روش مشاهده می شود.
**وجود حدود 80 دونلی زن در سیستان و بلوچستان
معاون هنری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی سیستان و بلوچستان گفت: حدود 70 تا 80 نفر در این استان دونلی می نوازند که مطرح ترین آنان استاد شیرمحمد اسپندار با 90 سال سن است و بعد از آن، مرحوم موسی بلوچ بود که اکنون عیسی بلوچ همانند پدرش در اجرای این موسیقی موفق است و آینده درخشانی برای وی پیش بینی می شود.
وی افزود: استاد اسپندار که بدون شک برجسته ترین نوازنده دونلی محسوب می شود تا کنون اجرای های زیادی در کشورهای مختلف داشته و همواره مورد تحسین شرکت کنندگان قرار گرفته است.
ملازهی شناخت ساز، کوک دقیق آن و انتخاب ملودی بر اساس نیازسنجی را از مهمترین دلایل اجرای زیبا و دلنشین دونلی توسط استاد اسپندار برشمرد و اظهار داشت: خیلی از نوازنده ها خوب می نوازند اما در برخی مواقع ملودی که انتخاب می کنند جذاب نیست اما تمام ملودی هایی که توسط استاد اسپندار نواخته می شود زیباست.
وی تصریح کرد: شاید 50 ملودی بیشتر توسط این استاد موسیقی سنتی در کل آلبوم های وی ضبط نشده اما اجرای این تعداد فوق العاده زیباست به طوری که این ملودی ها اسپندار را جهانی کرد.
به گفته کارشناسان هنری استاد اسپندار توانایی خلق ملودی در لحظه را دارد و مخاطبش را می شناسد و بر اساس نیازسنجی آهنگ را می نوازد تا در قلب و جان همگان نفوذ کند.
یکی از هنرمندان موسیقی گفت: هنگامی که استاد اسپندار در یکی از جشنواره های موسیقی جهانی در کشوری اروپایی شرکت کرده بود ابتدا یک نوازنده زن اروپایی برای نخستین بار آهنگی بسیار زیبا اجرا کرد و پس از آن نوبت استاد اسپندار رسید و به روس سن رفت و با دونلی همان آهنگ را نواخت و چنان حاضران را مجذوب کرد که دقایق طولانی ایستاده او را تشویق کردند و نوازنده اروپایی به روی سن رفت و در مقابلش زانو زد و گفت هیچ فردی به این تبحر نرسیده که بتواند آهنگ به این سختی را با یکبار شنیدن بدون تمرین اجرا کند.
یکی از هنرمندان عرصه موسیقی سیستان و بلوچستان نیز ساز دونلی را جزو سازهای پیچیده دانست و گفت: اجرای سازهای دیگر در استان به وفور انجام می شود و مدرسان زیادی آنها را تدریس می کنند.
برکت شکلزهی افزود: تدریس و یادگیری ساز دونلی به دلیل تکنیک نفس برگردان آن بسیار سخت است و بیشتر به صورت تک نوازی اجرا می شود با این وجود استاد اسپندار همراه با گروه موسیقی با سازهای دیگر آن را اجرا می کرد که الان با توجه به کهولت سن توان اجرا را ندارد.
** نوازنده قهار الزاما نمی تواند یک مدرس بزرگ باشد
معاون هنری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی سیستان و بلوچستان گفت: افرادی از هنر استاد اسپندار استفاده کردند اما موقعیتی پیش نیامده تا وی شاگردی را از صفر تا 100 تربیت کند.
ملازهی اظهار داشت: یک نوازنده قهار الزاما نمی تواند یک مدرس بزرگ باشد تدریس خودش یک دانش است خیلی ها از جمله علیم قادر آتشگر و خدابخش نارویی از این استاد درس گرفتند و هم اینک دونلی می نوازند.
به گفته وی فراهم کردن زمینه تدریس توسط استاد اسپندار نیازمند شرایط خاص از جمله تاسیس آموزشگاههایی از سوی بخش غیردولتی است تا از وی برای آموزش دعوت کنند.
**استاد اسپندار تحت پوشش خدمات وزارت ارشاد است
معاون هنری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی سیستان و بلوچستان افزود: استاد اسپندار با داشتن مدرک درجه یک هنری معادل (دکتری) عضو موسسه هنرمندان پیشکسوت کشور است و بیمه تکمیلی شده و تحت پوشش خدمات صندوق اعتباری هنر و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار دارد.
در عین حال الله بخش اسپندار پسر استاد شیرمحمد اسپندار در گفت و گو با خبرنگار ایرنا از کم لطفی مسئولان به پدرش گلایه کرد و گفت: قرار بود سال 93 خانه پدرم از طریق استانداری خریداری و بعد به موزه میراث فرهنگی تبدیل شود که تا کنون این امر محقق نشده است.
به گزارش ایرنا استاد اسپندار متولد 1306 در بمپور ایرانشهر از نوازندگان مشهور ساز دونلی است که سالیان دراز مایه فخر و مباهات مردم خطه کویری سیستان و بلوچستان بوده و اکنون در سن 90 سالگی به عنوان پیشکسوت موسیقی بلوچ شهرت جهانی دارد.
به گفته پسرش، شیرمحمد اسپندار که از همان کودکی به دلیل تجربه چوپانی نی می نواخت در سن 6 سالگی برای فراگیری به پاکستان رفت و در کنار استادهای موسیقی هنر دونلی را فرا گرفت و سال 1337 به ایران برگشت و به عنوان تنها دونلی زن کشور مطرح شد.
وی ادامه داد: استاد اسپندار قبل از انقلاب با صدا و سیما همکاری داشت و از دهه 60 با سفر به کشورهای مختلف و اجرای ساز دونلی شهرت دوباره ای یافت و سال های متوالی اجرای برنامه در داخل و خارج از کشور داشت اما اکنون با توجه به کهولت سن خانه نشین شده است.
استاد شیرمحمد اسپندار نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا بیان کرد: موسیقی، زبان گویا و بیان کننده غم ها، شادی ها و حماسه های درگیری قوم بلوچ با طبیعت و پژواک صدای طبیعت در جسم و جانش است.
وی اظهار داشت: ضمیر مایه موسیقی این قوم، روحیه فداکاری، تقوا، وفای به عهد، مردانگی، حب وطن، مهمان نوازی و صفاتی از این قبیل است که به همدیگر پیوند خورده اند و به طور قطع یکی از عمده مواردی که در شناسایی شخصیت و ویژگی های اجتماعی قوم بلوچ دخیل بوده، موسیقی است.
به گفته استاد اسپندار دونلی که با نام های 'دو نی' یا 'دو نای' نیز شناخته می شود، اختصاصی ترین و اصلی ترین ساز موسیقی مقامی نواحی بلوچستان و قوم بلوچ است.
وی ادامه داد: دونلی شامل دو نی بوده که نوازنده هر 2 را هنگام نواختن در دهان خود قرار می دهد و در دهانه ورودی آن که بسیار شبیه فلوت است، می دمد.
**ریشه یابی موسیقی در سیستان و بلوچستان
رئیس مرکز اسناد و کتابخانه ملی سیستان و بلوچستان گفت: در مناطق مختلف کشور به ویژه این استان هنر از جمله موسیقی بیشتر در دوره پهلوی ارزش پیدا کرد و قبل از آن افرادی که در عرصه موسیقی فعالیت می کردند جزو طبقات پایین جامعه (کولی ها) محسوب می شدند.
قاسم سیاسر افزود: مردم در گذشته در منطقه بلوچستان به طبقات حاکم، سردارها، خوانین، کدخداها، بلوچ(طبقه متوسط) و استا(فعالان در بخش های آهنگری، طلاسازی و غیره) تقسیم می شدند که فعالان عرصه موسیقی جزو طبقه استا بودند.
وی ادامه داد: مردم طبقه استا به غیر فعالیت آهنگری کار موسیقی نیز انجام می دادند و بقیه طبقات فعالیت در این عرصه را در شان خود نمی دانستند و در نظام سنتی آن دوران نگاه به موسیقی به عنوان هنر همانند امروز نبود.
به گفته وی در منطقه بلوچستان استاها و در منطقه سیستان کولی ها (چلی ها) به موسیقی علاقه داشتند و این هنر را اجرا می کردند که در دوران پهلوی نگاه به هنر و موسیقی ارزشی شد و هنرمندان به رسمیت شناخته شدند.
این کارشناس تاریخ تصریح کرد: امروزه هنرمندان به فعالیت در عرصه موسیقی خود افتخار می کنند و یکی از افراد سرشناس در موسیقی بلوچ استاد اسپندار است که سبب مطرح شدن ساز دونلی شد.
به گزارش ایرنا موسیقی به عنوان یک هنر گران مایه امروزه با تار و پود مردم در سراسر دنیا عجین شده و برای بسیاری آرامش آفرین است و کودکان با نوای موسیقی به خواب می روند و بیماران با نوای موسیقی آرامش و سلامتی خود را بازمی یابند، در غم و شادی موسیقی نواخته می شود و جسم و جان انسان آرامش می یابد.