این یك امر تصادفی نیست، مربوط است به سلسله خطرات عظیمی كه در عصر علی علیه السلام یعنی در دوران خلافت خلفا خصوصاً دوره ی خلافت عثمان كه منتهی به دوره ی خلافت خود ایشان شد، متوجه جهان اسلام از ناحیه ی نقل و انتقالات مال و ثروت گردیده بود. علی علیه السلام این خطرات را لمس می كرد و با آنها مبارزه می كرد، مبارزه ای عملی در زمان خلافت خودش كه بالأخره جانش را روی آن گذاشت، و مبارزه ای منطقی و بیانی كه در خطبه ها و نامه ها و سایر كلماتش منعكس است.
فتوحات بزرگی نصیب مسلمانان گشت. این فتوحات مال و ثروت فراوانی را به جهان اسلام سرازیر كرد، ثروتی كه به جای اینكه به مصارف عموم برسد و عادلانه تقسیم شود غالباً در اختیار افراد و شخصیتها قرار گرفت. مخصوصاً در زمان عثمان این جریان فوق العاده قوّت گرفت؛ افرادی كه تا چند سال پیش فاقد هرگونه ثروت و سرمایه ای بودند دارای ثروت بی حساب شدند. اینجا بود كه دنیا كار خود را كرد و اخلاق امت اسلام به انحطاط گرایید.
فریادهای علی در آن عصر خطاب به امت اسلام، به دنبال احساس این خطر عظیم اجتماعی بود.
مسعودی در ذیل «احوال عثمان» می نویسد:
«عثمان فوق العاده كریم و بخشنده بود (البته از بیت المال! ) . كارمندان دولت و بسیاری از مردم دیگر راه او را پیش گرفتند. او برای اولین بار در میان خلفا خانه ی خویش را با سنگ و آهك بالا برد و درهایش را از چوب ساج و عرعر ساخت و اموال و باغات و چشمه هایی در مدینه اندوخته كرد. وقتی كه مُرد در نزد صندوقدارش صدوپنجاه هزار دینار و یك میلیون درهم پول نقد بود. قیمت املاكش در وادی القری و حنین و جاهای دیگر بالغ بر صد هزار دینار می شد. اسب و شتر فراوانی از او باقی ماند. » .
آنگاه می نویسد:
«در عصر عثمان جماعتی از یارانش مانند خودش ثروتها اندوختند:
زبیربن العوّام خانه ای در بصره بنا كرد كه اكنون در سال 332 (زمان خودمسعودی است) هنوز باقی است، و معروف است خانه هایی در مصر، كوفه و اسكندریه بنا كرد. ثروت زبیر بعد از وفات پنجاه هزار دینار پول نقد و هزار اسب و هزارها چیز دیگر بود. خانه ای كه طلحة بن عبد اللّه در كوفه با گچ و آجر و ساج ساخت هنوز (در زمان مسعودی) باقی است و به دارالطلحتین معروف است. عایدات روزانه ی طلحه از املاكش در عراق هزار دینار بود. در سرطویله ی او هزار اسب بسته بود. پس از مردنش یك سی ودوم ثروتش هشتادوچهار هزار دینار برآورد شد. » .
مسعودی نظیر همین ثروتها را برای زیدبن ثابت و یعلی بن امیه و بعضی دیگر می نویسد.
بدیهی است كه ثروتهای بدین كلانی از زمین نمی جوشد و از آسمان هم نمی ریزد؛ تا در كنار چنین ثروتهایی فقرهای موحشی نباشد، چنین ثروتها فراهم نمی شود. این است كه علی علیه السلام در خطبه ی 129 پس از آنكه مردم را از دنیاپرستی تحذیر می دهد می فرماید:
وَ قَدْ اَصْبَحْتُمْ فی زَمَنٍ لا یَزْدادُ الْخَیْرُ فیهِ اِلاّ اِدْباراً وَ لاَالشَّرُّ اِلاّ اِقْبالاً وَ لاَ الشَّیْطانُ فی هَلاكِ النّاسِ اِلاّ طَمَعاً. فَهذا اَوانٌ قَوِیَتْ عُدَّتُهُ وَ عَمَّتْ مَكیدَتُهُ وَ اَمْكَنَتْ فَریسَتُهُ. اِضْرِبْ بِطَرْفِكَ حَیْثُ شِئْتَ مِنَ النّاسِ، فَهَلْ تُبْصِرُ اِلاّ فَقیراً یُكابِدُ فَقْراً اَوْ غَنِیّاً بَدَّلَ نِعْمَةَ اللّهِ كُفْراً اَوْ بَخیلاً اتَّخَذَ الْبُخْلَ بِحَقِّ اللّهِ وَفْراً اَوْ مُتَمَرِّداً كَأنَّ بِاُذُنِهِ عَنْ سَمْعِ الْمَواعِظِ وَقْراً؟ اَیْنَ خِیارُكُمْ وَ صُلَحاؤُكُمْ وَ اَیْنَ اَحْرارُكُمْ وَ سُمَحاؤُكُمْ؟ وَ اَیْنَ الْمُتَوَرِّعونَ فی مَكاسِبِهِمْ وَ الْمُتَنَزِّهونَ فی مَذاهِبِهِمْ؟ .
همانا در زمانی هستید كه خیر دائماً واپس می رود و شر همی به پیش می آید و شیطان هر لحظه بیشتر به شما طمع می بندد. اكنون زمانی است كه تجهیزات شیطان (وسایل غرور شیطانی) نیرو گرفته و فریب شیطان در همه جا گسترده شده و شكارش آماده است. نظر كن، هر جا می خواهی از زندگی مردم را تماشا كن؛ آیا جز این است كه یا نیازمندی می بینی كه با فقر خود دست و پنجه نرم می كند و یا توانگری كافر نعمت یا ممسكی كه
امساك حق خدا را وسیله ی ثروت اندوزی قرار داده است و یا سركشی كه گوشش به اندرز بدهكار نیست؟ كجایند نیكان و شایستگان شما؟ كجایند پارسایان شما در كار و كسب؟ كجایند پرهیزكاران شما؟ . . .
سكر نعمت
امیرالمؤمنین در كلمات خود نكته ای را یاد می كند كه آن را «سكر نعمت» یعنی مستی ناشی از رفاه می نامد كه به دنبال خود «بلای انتقام» را می آورد.
در خطبه ی 151 می فرماید:
ثُمَّ اِنَّكُمْ مَعْشَرَ الْعَرَبِ اَغْراضُ بَلایا قَدِ اقْتَرَبَتْ، فَاتَّقوا سَكَراتِ النِّعْمَةِ وَاحْذَروا بَوائِقَ النِّقْمَةِ.
شما مردم عرب هدف مصائبی هستید كه نزدیك است. همانا از «مستیهای نعمت» بترسید و از بلای انتقام بهراسید.
آنگاه علی علیه السلام شرح مفصلی در باره ی عواقب متسلسل و متداوم این ناهنجاریها ذكر می كند. در خطبه ی 185 آینده ی وخیمی را برای مسلمین پیشگویی می كند، می فرماید:
ذاكَ حَیْثُ تَسْكُرونَ مِنْ غَیْرِ شَرابٍ بَلْ مِنَ النِّعْمَةِ وَ النَّعیمِ.
آن در هنگامی است كه شما مست می گردید، اما نه از باده بلكه از نعمت و رفاه.
آری، سرازیر شدن نعمتهای بی حساب به سوی جهان اسلام و تقسیم غیرعادلانه ی ثروت و تبعیضهای ناروا، جامعه ی اسلامی را دچار بیماری مزمن «دنیا زدگی» و «رفاه زدگی» كرد.
علی علیه السلام با این جریان كه خطر عظیمی برای جهان اسلام بود و دنباله اش كشیده شد، مبارزه می كرد و كسانی را كه موجب پیدایش این درد مزمن شدند مورد انتقاد قرار می‌داد. خودش در زندگی شخصی و فردی، درست در جهت ضد آن زندگیها عمل
می كرد؛ هنگامی هم كه به خلافت رسید، در صدر برنامه اش مبارزه با همین وضع بود.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج16، ص: 549