معماری استان از سیاه چادر تا سبک جدید

معماری در سیستان و بلوچستان به‌ صورت های‌ گوناگون‌ در بناهای‌ مختلف‌ متجلی شده است و بیانگر ویژگی های این جامعه در زمینه های گوناگون به ویژه ساختار اجتماعی، اقتصادی، توان و علاقه هنری مردم سیستانی و بلوچ است. در معماری سیستان و بلوچستان می توان نشانه های آب و هوا، نوع مصالح، تلاش های اقتصادی، تاریخ، آداب و رسوم مردم این منطقه را به آسانی دید. شیوه بناهای سنتی این استان، بزرگی و توانگری معماری منطقه را از گذشته های دور تا امروز به یاد می آورد با توجه به این که در منطقه سیستان موریانه زیاد بوده و باعث تخریب چوب می شده است، بناها را با خشت و گل می ساختند. یکی از استادان باستان شناسی با اشاره به سبک های معماری متداول محلی در استان می گوید: از اواخر قرن گذشته سه فرم مسکن در منطقه سیستان وجود داشت یک نوع سیاه چادرهای دامداران و عشایر کوچنده بود که از موی بز و در اندازه های مختلف توسط عشایر بافته می شد، دسته دوم که بیانگر خلق و خو و طبیعت سیستان بوده خانه هایی از خشت و گل با سقف گنبدی است، این سبک در استان عمومیت داشته و در همه روستاها، توسط همه اقشار استفاده می شده است.«روح ا... شیرازی» می افزاید: دسته سوم که می توان از آن با عنوان عمارت یاد کرد به سبک صفوی بوده و توسط حکام و بزرگان محلی استفاده می شده است، با نفوذ بیگانگان انگلیسی و روسی و احداث بناهای اداری و مسکونی توسط آن ها نوع به خصوصی از ساختمان اصلی با پایه های چند ضلعی، اتاق ها و تالارها با دیوارهای ضخیم آجری و خشتی با رنگ سفید برای جلوگیری از حرارت ناشی از آفتاب شدید در منطقه ایجاد شده است.
بناها تابع شرایط اقلیمی
وی تصریح می کند: مصالحی که در ساخت و ساز بناهای سیستان و بلوچستان استفاده شده است تابع شرایط جغرافیایی و اقلیمی منطقه است، همچنین یکی از ویژگی های معماری در منطقه سیستان، هماهنگی بسیار زیاد سازه ساخته شده با شرایط اقلیمی محیط است. مصالحی که در ساخت و ساز استفاده شده دقیقاً همانی است که به وفور در محیط پیرامون به دست می آید به عنوان مثال با استفاده از خاک رس خشت می ساختند و آن را در ساخت بناها به کار می گرفتند. وی اضافه می کند: خشت به عنوان ماده ساختمانی به لحاظ حرارتی و برودتی کاملاً منطبق با شرایط منطقه است زیرا دیوارهای خشتی و گلی در زمستان هوای گرم را به بیرون منتقل نمی کند و در تابستان هوای گرم را به داخل نفوذ نمی دهد و حالت عایق دارد، گذشته از این موضوع در ارتباط با مسائل دیگری که در معماری منطقه مطرح است می توان به نقش آداب و رسوم و عقاید و اندیشه های مذهبی در معماری اشاره کرد.
محرمیت در معماری
به گفته این کارشناس یک از مهم ترین مسائلی که در معماری گذشته ایران و به خصوص سیستان و بلوچستان مطرح بوده است موضوع محرمیت است، به همین دلیل فضاهایی از معماری، سازه ها و خانه ها به فضاهای عمومی اختصاص داده می شد و بخشی از فضاها نیز مختص اهل خانه بود تا در شرایط راحتی زندگی کنند که در سیستان و بلوچستان به خوبی می توان این موضوع را دید. از دیگر ویژگی هایی که در معماری سیستان و بلوچستان قابل مشاهده است می توان به تأثیر معماری مناطق همجوار در بناهای این منطقه اشاره کرد به دلیل این که این استان در منطقه مرزی قرار دارد و با شبه قاره هند همسایه است در این منطقه و به خصوص منطقه بلوچستان معماری شبه قاره هند نمود بیشتری دارد، البته تأثیرگذاری دوجانبه بوده است و برخی ویژگی های معماری ایرانی هم در مناطق مختلف شبه قاره نفوذ پیدا کرده و در کنار دیگر مبادلات فرهنگی در رابطه با سبک معماری هم مبادلاتی صورت گرفته است. وی با بیان این که در منطقه بلوچستان گذشته از سیاه چادرهای عشایر، نوعی مسکن به نام کپر رواج داشت که از چوب و شاخ و برگ درختان ساخته می شد می گوید: همچنین با توجه به این که نوع زندگی مردم استان از کوچ پیروی می کرد آنها از معماری سبک و آسان استفاده می کردند تا با زندگی محرک آن ها هم خوانی داشته باشد به عنوان مثال مصالحی که در ساخت بناها به کار گرفته می شد بیشتر از شاخه و برگ درختان از جمله خرما بود، کپرهایی هم که ساخته می شد با گرمای هوا سازگاری داشت و هزینه زیادی در برنمی گرفت، از طرفی آنها در برخی فصول در این مناطق زندگی می کردند و دیگر ایام را در مناطق مستحکم تر سپری می کردند.
خانه های حصیری
وی بیان می کند: در سیستان نوعی خانه شبیه کپر به خصوص در حاشیه نیزار و هامون ها به نام خانه حصیری همه قسمت های آن به جز پایه ها که شینگ نام داشت از حصیر و نی ساخته می شد این نوع معماری را در بسیاری از مناطق استان به ویژه در مکران و بلوچستان به خوبی می توان دید، خانه های مناطق ساحلی دریاچه هامون که به آن خلک می گویند را به دلیل این که در کنار دریاچه یا در خود دریاچه احداث می شد از نی و بقایای گیاهی سبک می ساختند و مدتی از سال در آن جا ساکن می شدند. البته این خانه ها در همه ایام سال استفاده نمی شد و مردم منطقه فصلی از سال در آن زندگی می کردند و دیگر ایام سال در خانه هایی که از معماری بادوام تری برخوردار بود به خصوص در ایام زمستان از خانه های خشتی و گلی که گرمای آن زیاد بود استفاده می کردند.وی اظهار می کند: با توجه به کوهستانی و سنگی بودن منطقه بلوچستان، رایج ترین سبک مسکن در بلوچستان خانه های سنگی و گلی بود که از چند اتاق کوچک و بزرگ و بعضاً فاقد پنجره با سقف های مسطح تشکیل می شد. نوع خاصی از مسکن که عمدتاً به صورت قلعه ای ساخته شده و نشیمن گاه خوانین و سردارهای بلوچستان بوده نیز در چند سده گذشته در پاره ای از مناطق بلوچستان رواج داشته است.
استفاده از سبک معماری پاکستانی