به گزارش تابناک رضوی؛ از اوایل دهه 1380 پدیده فرونشست زمین در ایران بهطور جدی مطرح شد و تاکنون نیز ادامه دارد. فرونشست زمین در اثر کاهش سطح آبهای زیرزمینی ایجاد میشود که از 10 سال پیش روند آن شدیدتر شده است. استفاده بیش از حد از سفرههای آب زیرزمینی و حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق و استفاده غیرمجاز از آنها، از جمله دلایل اصلی کاهش سطح آب سفرههای زیرزمینی است؛ معضلی که هماکنون در دو کلانشهر کشور با آن روبه رو هستیم. بر اساس آمار اعلام شده از سوی سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی، زمین دشت تهران هر سه سال به اندازه یک متر فرونشست میکند و براساس بررسیهای انجام شده، تا سال 2010 میلادی میزان فرونشست زمین در دشت تهران 17 سانتیمتر در سال بوده که این رقم در حال حاضر با افزایش بیش از دو برابری به 36 سانتیمتر در سال رسیده است.
اگرچه گروهي از عوامل در ايجاد اين پديده موثر بوده اند ولي مهم ترين آن ها در دشت مشهد، عامل برداشت هاي بي رويه و بيش از حد مجاز آب زيرزميني و ممانعت از نفوذ آب برگشتي شرب، صنعت و کشاورزي به دشت بوده است. دشت مشهد از نظر برداشت آب، حالت فوق بحراني دارد و با توجه به رشد سريع فيزيکي شهر مشهد هر ماه شاهد تغييرات کند ولي بسيار مخاطره آور فرونشست (به ويژه در جنوب شرقي، طوس، قرقي، خواجه ربيع و شمال غرب) مي باشيم. به طوري که در محدوده روستاي حسن خوردو و در شمال غربي دشت مقدار افت سطح آب زيرزميني طبق آمارهاي ثبت شده به بيش از 30 متر در طول 24 سال آماربرداري مي رسد.
دشت مشهد تب دارددر این سالها افزایش برداشت آب از سفرههای زیرزمینی موجب شده از ٣٧ دشت استان خراسان رضوی، ٣٤ دشت در حالت ممنوعه قرار بگیرد و بعضی از این دشتها وضعیت بحرانی پیدا کند. در این میان دشت مشهد نیز که از دشتهای مهم استان است اوضاع نامطلوبی دارد. این دشت که از ٩ کیلومتری شرق قوچان، ارتفاعات دولو آغاز شده و تا شرق منطقه میامی، ابتدای دشت نریمانی ادامه پیدا میکند، حالا به یکی از مخاطرات زمین شناسی تبدیل شده است
در اینکه قانون در بسیاری موارد مربوط به مصرف آب، مجوزها و اختیاراتی را به وزارت نیرو داده است، شکی وجود ندارد اما مدیریت آب صرفا مربوط به وزارت نیرو نیست و در واقع یک مدیریت فرابخشی به شمار میرود. یعنی وقتی مشترکان در منزل خود آب مصرف میکنند، وزارت نیرو به لحاظ حقوقی یا اجتماعی اجازه ندارد بگوید چقدر مصرف کنند. پس مدیریت آب فرابخشی است و فرد دیگری اجازه توسعه کشاورزی یا افزایش شهرکهای صنعتی را میدهد یا مجوز ایجاد شهرها و شهرکهای جدید مسکونی را صادر میکند.
بیش از یک دهه است که خراسان رضوی با فرونشست زمین دست و پنجه نرم میکند، اما این تهدید فقط در حد رصد دستگاههای مسئول باقی مانده و هیچ نسخهای برای درمان این درد پیچیده نشده است.
امکان برگشت وجود نداردبه گفته کارشناسان، اینکه ٣٤ دشت استان ممنوعه شده بدان معنا که در این مناطق حفر چاه برای اهداف کشاورزی ممنوع است و از این شمار ١٥ دشت ازجمله دشتهای مشهد، نیشابور، سبزوار، فریمان و... در حالت بحرانی قرار دارد، یعنی آب تا حدی فرونشسته است که امکان برگشت آن به تراز قبلی وجود ندارد.
به ادعای آنان، دشت مشهد هم اکنون حدود ٩٠٠میلیون مترمکعب در سال ظرفیت تجدیدپذیری و بازیابی دارد، اما اضافه برداشت 100 تا 150 میلیون متر مکعبی از این دشت بسیار زیاد است. از طرف دیگر، سالانه سطح آب زیرزمینی دشت مشهد به طور متوسط ٩٠ سانتیمتر افت میکند که با توجه به پیامدهای برداشت بیرویه از آبهای زیرزمینی، چون آب یک سیال نامتراکم است وقتی بیش از حد خارج شود، عمق زمین توان تحمل وزن را نداشته و زمین فرو مینشیند. این در حالی است که در دشت نیشابور هزار و 700 حلقه چاه بهره برداری مجاز و به همین شمار چاه غیرمجاز و در دشت بردسکن نیز حدود 500 حلقه چاه وجود دارد. بر این اساس به تعبیر کارشناسان با اين شرايط طي ۲۰ سال آينده ديگر آبي براي برداشت در دشت هاي استان نخواهيم داشت.
به اعتراف مدیرکل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق کشور ،به دلیل بهره برداری بی رویه از آبهای زیرزمینی طی سالهای گذشته، هر هفته گزارش از یک فرونشست زمین، ترک خوردگی و فروچاله در دشتهای استان رضوی به این نهاد ارسال می شود
سرطان خاموش زمین برداشت اضافه از منابع آب هرچند میزان تولید محصولات کشاورزی را افزایش داده است، اما ضربات جبرانناپذیری نیز بر پیکر آبخوانها و تداوم حیات وارد کرده است و اولین خسارتش رابه خود بهرهبرداران چاهها و به عبارت دیگر به کشاورزان زده است.
فرونشست زمین مانند سرطان خاموشی است که کسی متوجه آن نمیشود و در آن امکان ازدست دادن زمین برای همیشه اتفاق میافتد. وقتي در کشور زلزله رخ ميدهد، بعد از مدتي خرابي موجود آباد ميشود؛ اما اگر زميني دچار فرونشست شود، آن زمين براي هميشه ازدسترفته است. نابودی خاکهای حاصلخیز کشاورزی، افزایش خطر وقوع سیل و از بين رفتن آبخوان است. (وقتي فضای آبخوان از بين رفت، ديگر هيچ شانسي براي برگشتن اين فضا وجود ندارد) پديده فرونشست در ابتدا نگرانيهاي کوچکتري مانند خسارت به بخش کشاورزی، زیرساختها، شکستن لوله جداره چاهها، کم شدن آبدهی چاهها و ماسهدهی آنها، ایجاد ترک روی زمین و خرابي ساختمانها را به همراه دارد؛ اما نشست زمین در بلندمدت از دست دادن هميشگي زمين و منابع آب زيرزميني است.
همچنین نشست که در سطح زمين با ترک نمايان مي شود مي تواند عواقب خطرناکي را براي خطوط انتقال گاز و آب، سازه هاي مختلف و حساس و نيروگاه ها داشته باشد.
برداشت بی رویه و مرگ زمینرهايي از اين بحران امکان پذير نخواهد بود مگر با برنامه ريزي صحيح و اعمال روش هاي مديريتي در بهره برداري صحيح از آب موجود. در اين راه نه تنها دست اندرکاران صنعت آب کشور بلکه ساير وزارت خانه ها به ويژه جهاد کشاورزي و حتي همه مردم و کشاورزان سخت کوش بايد بسيج شوند تا بتوان افت آب هاي زيرزميني را کنترل و اين هديه الهي را براي نسل هاي آينده نيز حفظ کرد.
کاهش برداشت و مسدود کردن برخی چاهها، تغییر و اصلاح نوع کشت، کاشت محصولات کممصرف و دارای رشد سریع، تغییر عادات کشاورزی و کاهش هدرروی آب (با تغییر روش کشت غرقابی به قطرهای)، بهرهبرداری دوباره از آبها، تصفیه فاضلابها، ایجاد بارانهای مصنوعی، ایجاد طرحهای آبخیزداری، تغذیه مصنوعی در سطح مخروطافکنهها، سرمایهگذاری برای رشد و گسترش صنایع از نوع غیرآبی و وضع قوانین جدید و جدی گرفتن آن برای حفر چاه، تشویق و تنبیه کشاورزان در استفاده از منابع آب، اطلاعرسانی و آموزش مردم و افزایش قیمت آب از راههایی است که میتوان در مقابله با فرونشست بهکار برد.
برداشت بي رويه از سفره هاي زيرزميني دليل اصلي افت سطح آب است و کارشناسان نگران تداوم اين قصه تلخ هستند. هر روز مجوزهاي حفر چاه، تغيير و جابه جايي مکان و حتي کف شکني چاه ها آن هم در دشت هاي ممنوعه و بحراني صادر مي شود و باز هم همه از مدير و مسئول گرفته تا کشاورز و روستايي ابراز تأسف مي کنند و سري به نشانه نگراني تکان مي دهند.
دشتی كه میمیرد نه تنها دیگر حیات انسانی در آن میسر نیست، بلكه همۀ جانداران آن نیز از بین خواهند رفت. بارندگی جدید در چنین دشتی یعنی سیل و از بین رفتن خاك. با این توصیف، بر كسی پوشیده نیست كه فرونشست زمین فقط یك بحران نیست، بلكه پایان زیست همۀ جانداران و حتی غیرجانداران را به همراه دارد. خاك میمیرد و زمین مانند تكه سنگی بزرگ در میآید كه با اندك تكانی شكافهایی عمیق در آن پدیدار میشود. سوءمدیریت و اضافه برداشت از چاههای مجاز و غیرمجاز دشت مشهد سبب شده است كه این مخزن با كسری 135 میلیون مترمكعبی آب در سال مواجه شود و سطح آبهای زیرزمینی آن تا حدود یكمتر در سال افت كند. برای نجات و مقابله با مرگ خاموش دشت مشهد، به وجود آمدن یك عزم ملی ضرورتی انكار ناپذیر است.